Öznel olarak bir yaratıcının varlığını kabul etmiş,dinleri ve onların içindeki mucize,peygamber gibi şeyleri reddetmiş;kişinin aklına ve mantığına dayalı bir düşünce akımıdır.Bu akımda tanrı denilen yaratıcı kainatı yaratmıştır fakat sonrasında hiçbir müdahalesi olmamıştır.Deizmde belli başlı belirleyici kurallar dışında herşey özneldir.Bu kurallar dinleri reddetmek,herşeye doğal,bilimsel ve akılsal açıklamalar getirmek;kainata karışmayan bir yaratıcıyı kabul etmek.Doğru ve yanlışı kişinin mantığıyla bulabileceğini düşünmek ve yaratıcıya asla ulaşılamayacağını kabul etmektir.Deizm adı tanrı kelimesiyle aynı anlamda olan deus kelimesinden türemiştir.Bu yönüyle birçok insan deizmi bir din veya benzeri bir inanış olarak görür ama hiçbir bağlantıları yoktur.Nedenlerine gelince,deizm de tanrının varlığını kabul etme,ona ihtiyaç duymaktan veya onu hayatının bir parçası olarak görmekten çok uzaktır.Bunun sebebi ise deistlerin tanrıya körü körüne inanmak yerine,mantıklarıyla onun olması gerektiğini düşünmeleridir.Deistler dinlerin dogmatikliklerinden kendilerini soyutladıkları için tanrının varlığını bildiklerini veya bilmediklerini söylemezler,sadece olması gerektiğini düşünür ve bu doğrultuda diğer sorulara yanıt verirler.Bu olması gereken tanrı/yaratıcı biçimi ise kişinin mantığına göre değişkenlik gösterir;bazı deistler bilinçsiz bir tanrıyı kabul edip,onu sadece evrenin nedeni olarak görürken,bazıları onun bilinçli olduğunu düşünür.Deizmde ölümden sonra yaşam ve ruh kavramları ise birkaç kaynakta öznel gibi görünsede tamamen kişiyle alakalı değildir.Bunun nedeni ise kabul edilen yaratıcının kainata karışmaması dolayısıyla insanalrada karışmadığıdır;her insanın farklı bir ruha sahip olması bu doğrultuda mantıksızdır.Fakat reankarnasyona inanan deistler olabilir ve bu doğrultuda bir ruhada inanılabilir.Öbür şekilde ruhun vücuda gelmeden önce nerde ve nasıl varolduğunu açıklamak gerekir ve bu mümkün değildir.
Deizm birçok insanın düşüncesine nazaran bilimden ayrı değildir hatta tamemen iç içedir.Bilim mantığa ve akla dayalıdır;hiçbir mantıklı insanda deneysel verileri reddedemez.Bu doğrultuda insanların sorduğu en büyük soru deistlerin evrimi kabul edip etmediğidir;bazı deistlerin kabul etmediğini gördüysemde bu yanlıştır çünkü öbür şekilde tanrının insanları yaratması mümkün değildir çünkü kainata karışmıyordur.Deizme göre tanrının evreni nasıl yarattığını şöyle bir betimlemeyle tam olarak açıklayabiliriz ''Evreni sıkıştırılmış bir kutudaki deniz yatağı olarak düşünün,yaratıcı bu yatağı bir mühendis gibi hesaplayarak hazırlamış ve kutuya koymuştur.Sonra düğmeye basmıştır ve yatak şişmeye,büyümeye,gelişmeye başlamıştır.Bu yatakta döngüsel olarak birçok şey oluşmuştur.Bu oluşan şeylerde canlılardır.'' Yaratıcı bu düğmeye bastıktan sonra olacakları biliyormu ? evet biliyordu çünkü olacak herşeyi hesaplamıştı;nasıl bir mühendis yaptığı binanın ayakta durup duramayacağını hesaplayabilirse tanrıda evrenin ve içindekilerin nasıl gelişip;neleri ortaya çıkarıp,neleri yok edeceğini hesaplamıştı.
Deizm aynı zamanda yaratıcıya ulaşamayacağı için ona sadece saygı duyulabileceğini söyler ve bu saygıyı ancak dolaylı yoldanda olsa onun yarattıklarını yani kendisini,dünyayı geliştirerek gösterebileceğimizi düşünür.Bu nedenle deistlerin kendi mantıklarıyla oluşturdukları kendi ahlaki yasaları ve hayati amaçları vardır.Tabiki bu saygı tanrının veya insanın ihtiyacı olarak gösterilen birşey değildir,semboliktir.Yukarda yazan herşeyi birleştirdiğimizde deizmin bir felsefi akım olduğunu ve herşeyi içine aldığını söyleyebiliriz ve tabiki deizmde bütün felsefi akımlar gibi soru sorarak,eleştirerek ve sorgulayarak ortaya çıkmıştır buyüzden her deist hayatında herşeyi sorgulayan,eleştiren bir felsefecidir.Bu bağlamda deist kişinin bilimden,felsefeden,mantıktan,sanattan,doğrudan kalması düşünülemez
Not:Yukardada belirttiğim gibi deizmde kuralların ve kalıpların her insan tarafından kendi akıl ve mantıklarıyla bulunabilecek şeyler olduğu anlatılır.Yani insanın kendi kurallarıyla,diğer kalıplara ihtiyaç duymadan düzgün,hatta o kalıplara uyanlardan daha düzgün yaşayabileceğini düşünür deizm.Bu bağlamda her deistin biraz anarşik düşünce anlayışı oluşmaktadır.
Ozan Bayraktaroğlu

alıntı